Cụ Nguyễn Khắc Niêm (1889 – 1954) đỗ Hoàng giáp tiến sỹ năm Đinh Mùi (1907) khi tròn 18 tuổi; trẻ thứ nhì trong lịch sử khoa cử Việt Nam, sau Trạng nguyên Nguyễn Hiền.
(Cadn.com.vn) - “Cụ Hoàng Hương Sơn Nguyễn Khắc Niêm”(*) là bản sách in lần thứ ba về cuộc đời của một nho sĩ – một vị quan cuối Triều Nguyễn. Cụ Nguyễn Khắc Niêm sinh năm 1889 ( Kỷ Sửu), quê làng Gôi Vị, nay là xã Sơn Hòa, H. Hương Sơn, Hà Tĩnh, mất năm 1954. Năm 1907, khi mới 18 tuổi, cụ thi đậu đệ nhị giáp tiến sĩ (gọi là Hoàng Giáp) khoa thi đình năm Đinh Mùi tại Huế. Cụ Hoàng Hương Sơn đã nhận nhiều trọng trách quan trọng trong triều đình Huế: Tư nghiệp Quốc Tử giám, Tham tri Bộ Hình, Tuần vũ Khánh Hòa, hai lần Phủ doãn Thừa Thiên, Bố chánh Nghệ An, tháng 8-1941 làm Tổng đốc Thanh Hóa, Chủ tịch Ủy ban nghiên cứu cải lương hương ước ở Huế... Cụ có tên trong bia tiến sĩ Văn Miếu Huế.
Cuốn sách 256 trang gồm phần giới thiệu tiểu sử, những sáng tác thơ phú, hoành phi, câu đối của Cụ và phần bài nghiên cứu bình luận của các học giả Cao Xuân Dục, Sơn Tùng, Trà Sơn Phạm Quang Ái, Nguyễn Trọng Thư, Vũ Ngọc Khánh, Nguyễn Khắc Viện, Nguyễn Khắc Dương... về đạo đức, nhân cách và chữ nghĩa của Cụ, cho ta hình dung ra Cụ Hoàng Hương Sơn là một vị quan phẩm tiết, chính trực, liêm khiết và yêu nước.
Cụ Hoàng Nguyễn Khắc Niêm có 2 đời vợ, sinh được 15 người con, người nào cũng hay chữ và đi theo cách mạng, làm nhiều việc tốt cho đời. Trong đó có những người nổi tiếng như nhà văn hóa lớn Nguyễn Khắc Viện, Nguyễn Khắc Dương, giáo sư thần học, Nguyễn Khắc Phi, giáo sư ngành văn học Trung Quốc... Nhà văn Nguyễn Khắc Phê là con thứ 13 của cụ. Trong lời nói đầu cuốn sách, Nguyễn Đắc Xuân viết: Cụ ở “những vị trí có thể hái ra tiền, nhưng luôn giữ được phẩm chất đạo đức, sống cuộc đời thanh bần, đạm bạc,... có ý muốn duy tân...”. Cụ Nguyễn Khắc Niêm là người có tinh thần yêu nước, có khí phách, trọng đạo lý và lòng nhân ái, thích tự do, ghét xu nịnh, coi thường danh lợi và địa vị, luôn tôn sư trọng đạo và ghét bọn xâm lược, xin từ quan sớm về làng bốc thuốc chữa bệnh giúp người nghèo. Nhà văn Nguyễn Khắc Phê có lần kể rằng, khi Cụ Hoàng Giáp về quê bốc thuốc, mỗi lần đi dạo trong vườn, cụ đều đi đôi dép cắt từ mo cau “vừa mát chân, vừa đỡ tốn tiền”. Đọc cuốn sách tôi càng thấm thía tính cách dân dã của một vị đại quan hay chữ. Cụ được Bác Hồ ký giấy mời ra Bắc dự hội nghị Liên Việt Trung ương với tư cách mà một trí thức đương thời nhưng bị ốm không đi được, và sau đó cuộc đấu tranh “phát động quần chúng giảm tô” và “Cải cách ruộng đất” diễn ra...
16 chữ vàng của Hoàng Giáp Thượng Thư Triều Đình Huế Nguyễn Khắc Niêm
Cụ Nguyễn Khắc Niêm nhiều năm sống và làm việc ở Huế. Ngoài các chức vụ hành chính cụ còn tham gia nhiều Hội đồng giám khảo các cuộc thi Hội (thi chọn tiến sĩ), thi cử nhân, thi chọn quan chức cho Trung Kỳ, Bắc Kỳ, Chủ tịch Ban dịch thuật Luật Hình sự cho Chính phủ Nam Triều..., góp phần đào tạo và tuyển chọn nhân tài cho đất nước. Làm bất cứ việc gì, ở bất cứ vị trí nào, Cụ đều nêu một tấm gương sáng về sự học, sự vô tư, liêm chính đáng trọng. Ở Huế bây giờ còn lưu 4 câu đối với nét chữ của cụ trên bốn cột trụ Thương Bạc bên bờ sông Hương trước của Thượng Tứ, ở hai mặt cột ngoài và hai mặt cột giữa viết khắc gần trăm năm trước. Những câu đối ở Thương Bạc nói lên tình yêu Huế, tự hào về Huế đẹp và sự tài hoa chữ nghĩa của người đứng đầu xứ Thừa Thiên lúc đó.
Nhưng, có lẽ Cụ Hoàng Hương Sơn Nguyễn Khắc Niêm để lại cho hậu thế giá trị nhất là “16 CHỮ VÀNG”, gọi là tứ “Tôn châm”: Tôn tộc đại quy/Tôn lộc đại nguy/Tôn tài đại thịnh/Tôn nịnh đại suy. Nhà nghiên cứu văn hóa Trần Đại Vinh ở Huế dịch: Tôn trọng nòi giống ắt đại hòa hợp/Tôn trọng bổng lộc, ắt đại nguy nan/Tôn trọng tài năng ắt đại phồn thịnh/Tôn trọng xiểm nịnh ắt đại suy vong. Theo sách “Cụ Hoàng Hương Sơn Nguyễn Khắc Niêm”, sau khi thi đỗ đại khoa, trong cuộc gặp gỡ với các tiến sĩ tân khoa, vua Thành Thái (vị vua thứ 10 của nhà Nguyễn, do chống Pháp nên ông, cùng với các vua Hàm Nghi và Duy Tân bị thực dân Pháp đày ra ngoại quốc), đề nghị mỗi vị hãy góp kế sách để phục hưng quốc gia. Kế sách của cụ Nghè Niêm được cô đúc trong bốn câu trên. Thế mới biết vị vua trẻ Thành Thái đã biết dùng trí thức như thế nào. Càng hiểu thêm bản lĩnh Cụ Nguyễn Khắc Niêm, trước vua đã nói thẳng thắn những lời thông thái của mình, dù có thể dễ bị xem là “khinh khi”. Đây có thể được xem là phương châm “trị quốc” của bất cứ triều đại tiến bộ nào. Cụ Nguyễn Khắc Niêm chỉ nêu phương châm phục hưng đất nước 16 chữ thôi, nhưng đó là 16 chữ được đúc bằng vàng ròng và mãi tươi ròng tính thời sự.
Ngô Minh
Báo Công An Đà Nẵng